Azərbaycan Respublikasında 1999-cu ildə keçirilmiş ilk milli siyahıyaalmanın nəticələrinin ilkin təhlili göstərir ki, müstəqillik qazandığı son 8 il ərzində (1991—1998-ci illərdə) ölkə əhalisinin sayı 10,7% artaraq 7186,6 min nəfərdən 7952,5 min nəfərə, o cümlədən şəhər əhalisinin sayı 6,4% artaraq 3864,9 min nəfərdən 4112,3 min nəfərə, kənd əhalisinin sayı isə 15,6% artaraq 3321,7 min nəfərdən 3840,2 min nəfərə çatmışdır. Hazırda, respublika əhalisinin 51,7% şəhər yerlərində, 48,3% isə kənd yerlərində yaşayanlardır. İndi respublika əhalisinin 50,9% qadınlar, 49,1% isə kişilər təşkil edir, Azərbaycanda əhalinin ən sürətli artımı 60-cı illərin əvvəllərində özünü büruzə vermişdir. 1960-cı ildə keçmiş ittifaqda əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğum səviyyəsi 24,9 nəfər, təbii artım səviyyəsi isə 17,8 nəfər olmuşdursa, Azərbaycanda bu göstəricilər müvafiq surətdə 42,6 və 36,9 nəfər təşkil etmiş və ya orta ittifaq səviyyəsindən müvafiq olaraq 1,7 və 2,1 dəfə yüksək olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, 1959—1989-cu illərdə keçmiş SSRİ-də əhalinin orta illik artımı 1,24% olduğu halda, Azərbaycanda bu göstərici 3,0% və ya 2,4 dəfə yüksək olmuşdur. Lakin 1965-ci ildən başlayaraq respublikamızda əhalinin doğum və təbii artım səviyyəsi tədricən aşağı düşərək, hazırda hər 1000 nəfərə düşən doğum səviyyəsi 17,4 nəfər, təbii artım səviyyəsi isə 11,2 nəfər təşkil edir. Bu isə müvafiq surətdə 1960-cı ildəkinə nisbətən 2,4 və 3,2 dəfə, 1990-cı ildəkinə nisbətən 1,5 və 1,8 dəfə aşağı düşmüşdür.

Əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən ölüm səviyyəsi isə 1990—1994-cü illərdə, yəni atəşkəs dövrünədək 6,0 nəfərdən 7,3 nəfərədək qalxmış və ya 21,7 faiz artmışdır. Xüsusi olaraq, onu da qeyd etmək lazımdır ki, respublikada doğum səviyyəsinin sürətlə aşağı düşməsi fertil yaşda olan qadınlar arasında (15—49) bütün yaş qruplarında özünü göstərir.

Respublikamızda bir yaşınadək uşaqlar arasında ölüm səviyyəsi də xeyli yüksək olmaqda qalmaqdadır. Statistika məlumatlarına əsasən 1997-ci ildə hər 1000 nəfər doğulan uşaqlardan bir yaşınadək ölənlərin sayı 19,6 nəfər təşkil edib, bu da bir çox MDB ölkələrində olduğuna nisbətən yüksəkdir. Qeyd olunmalıdır ki, BMT-nin Əhalisakinliyi İnkişaf Fondunun məlumatına görə isə respublikamızda bu göstərici 33 nəfər təşkil etmişdir. Ölüm sahəsində xüsusi narahatçılıq doğuran digər bir halda 1990—1997-ci illərdə ölkədə ana ölümünün səviyyəsinin 3,3 dəfə artmasıdır.

Demoqrafik İnkişaf vəziyyətini səciyyələndirən ən mühüm göstəricilərdən biri də əhalinin nigah və boşanma səviyyəsindən ibarətdir. 1991—1997-ci illərdə respublikada nigahların sayı xeyli azalaraq 74,4 mindən 47,0 minə düşmüş və ya 36,8% azalmışdır. Boşanma hallarının sayı isə xeyli azalsa da son üç ildə artmağa başlamışdır. 1991—1995-ci illərdə boşanmaların sayı 46,7% azalaraq 10,7 mindən 5,7 minə düşmüşdürsə, 1995—1997-ci illərdə 1,7% artaraq 5,8 minə qalxmışdır. Hazırda Azərbaycan xalqının mənəviyyətinə xas olmayan belə bir hal da diqqəti cəlb edir ki, bir tərəfdən 25—29 yaşlı gənclər arasında subayların sayına görə respublikamız MDB ölkələri arasında ilk yerlərdən birini tutur, digər tərəfdən isə nigahsız doğulanların bütün doğulanlar arasında xüsusi çəkisi 1990—1997-ci illərdə 2,8 dəfə artaraq 2,6 faizdən 7,3 faizədək qalxmışdır.

Müasir dövrdə yaranmış demoqrafik vəziyyətə təsir edən mühüm amillərdən biri də əhalinin miqrasiyasıdır. Miqrasiya proseslərinin tənzimlənməməsi, keçid dövründə yaranmış sosial-iqtisadi çətinliklər, MDB ölkələri ilə sərhədlərin şəffaf olması və s. nəticəsində respublikada əhali miqrasiyasının saldosu mənfi olaraq 1990—1997-ci illərdə 84,9 min və 28,0 min nəfər arasında tərəddüd etmişdir. Əsasən reproduktiv yaşda olan kişilərin miqrasiyası nəticəsində ölkə əhalisinin yaş-cins strukturu pozulur.

Göstərilənlərin nəticəsidir ki, respublika əhalisinin orta illik artım sayı 3,6 dəfədən çox azalaraq 1960—1990-cı illərdəki 2,9%-dən 1991—1997-ci illərdə 0,8%, əhalinin orta illik artım sayı isə 1,7 dəfə azalaraq 110,5 min nəfərdən 63,5 min nəfərə düşmüşdür. Bütün bunlar isə öz növbəsində respublikanın başlıca məhsuldar qüvvələrini təşkil edən əmək potensialının formalaşması və artımına, habelə onun quruluşuna öz mənfi təsirini göstərmişdir. Belə ki, əgər 1980—1990-cı illərdə əmək ehtiyatlarının orta illik sayı 54,8 min nəfər artmışdırsa, 1991—1996-cı illərdə bu göstərici cəmi 12,8 min nəfər artmış və ya 4,3 dəfə azalmışdır. Bu dövrdə əhalinin əmək qabiliyyətli yaşından aşağı olanlarının xüsusi çəkisi azalaraq (0—15 yaşında) 38,0%-dən 33,3% düşmüş, əvəzində əmək qabiliyyətli yaşında olanların (16—59 yaşında kişilər və 16—54 yaşında qadınlar) xüsusi çəkisi artaraq 51,5%-dən 54,1% əmək qabiliyyətli yaşından yuxarı olanların xüsusi çəkisi isə 10,5%-dən 12,6% qalxmışdır. Bu isə, respublikada əhalinin demoqrafik qocalması prosesinin sürətlənməsi deməkdir.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasında demoqrafik inkişafın ümumi vəziyyəti — sağlamlığın pisləşməsi, doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi, əhalinin ölüm səviyyəsinin (əsasən əmək qabiliyyətli yaşda) yüksək olaraq qalması, gözlənilən ömür müddətinin aşağı olması (əsasən kişilərdə), ana və uşaq ölümünün yüksəkliyi və əhalinin artım sürətinin azalması və s. problemlərlə səciyyələnir. Eyni zamanda, son dövrlərdə ölkədə mövcud demoqrafik vəziyyətin kəskinləşməsinə təsir edən mühüm amillər aşağıdakılardan ibarətdir:

Bu amillərin nəzərə alınmaması yaxın gələcəkdə respublikanın demoqrafik inkişaf vəziyyətinin daha da kəskinləşməsi ilə yanaşı, ölkədə iqtisadi və sosial demoqrafik vəziyyətin nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişməsinə, dövlət tərəfindən sosial sığortanın və pensiya təminatının maliyyələşdirilməsinin gərginləşməsinə, azuşaqlı ailə modelinin formalaşmasına, əmək potensialının kəmiyyət-keyfiyyət tərkibinin mənfi dəyişməsinə, gənclər kontingentinin azalmasına və nəticə etibarilə, ölkənin milli təhlükəsizliyinə mənfi təsir edəcəkdir.

Demoqrafiya sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır: